GÜNEŞ TUTULMALARI SIRASINDA GÖZ SAĞLIĞI

Güneş gözlemleri özel önlemler alınmazsa tehlikeli olabilir. Güneş ışınımı, yerkabuğuna morötesi (UV) ile 290 nm'den başlayarak daha büyük (metrik dizideki; radyo dalgaları) dalgaboylarına kadar uzanan geniş bir ölçekte ulaşır. Göz dokuları 380-1400 nm arasındaki ışınımı göz arkasındaki ışığa duyarlı retinaya geçirir. Biz çevremizdeki cisimleri görebiliriz. Bu sırada gözümüz yere ulaşan UV ışınımına yüksek oranda maruz kalırsa, gözümüzün retinası ve dış tabakaları bundan hızla etkilenir. Sonuçta Güneş'i yanlış gözlemek, tutulma sırasında katarağın gelişmesine, tutulma körlükleri ya da retinal yırtıkların ortaya çıkmasına yol açar. Retinanın şiddetli görsel ışığa maruz kalması da ışığa duyarlı kanallar ve hücrelerde tahribata neden olur. Işığın bu bölgelerde kimyasal tepkimeye girmesi sonucu geçici ya da kalıcı olabilen görme fonksiyonu kayıpları da belirir. Kişi özel önlemler almaksızın Güneş'e aralıklı ya da uzun bir süre bakarsa bu fotokimyasal olay görme bölgesinde ufak kör bir alan meydana getirebilir. Retinal bölgenin herhangi bir acı hissi vermemesi nedeniyle tehlike daha da büyüktür. En azından olaydan sonraki bir kaç saat görme fonksiyonu yerine gelemez. Güneş sadece tam tutulma sürecinde Ay'ın Güneş diskini bütünüyle kapattığı bir kaç saniyelik anda çıplak gözle izlenebilir. Yine de tam tutulma anını çıplak gözle izlemek tümüyle güvenli değildir. Özel aygıt ve teknikler kullanmaksızın parçalı ve halkalı tutulmalarda ya da tam tutulmanın parçalı safhalarında kesinlikle Güneş'e bakmamak gerekir. Öyle ki, bir tutulmanın parçalı safhalarında Güneş'in yüzeyi % 99 örtüldüğünde bile (aydınlanma düzeyi yaklaşık alaca karanlık kadardır), geriye kalan Güneş hilali retinal yanığa yol açacak kadar yeterli ışık şiddetindedir. Kısacası özel gözlem yöntemlerinin ihmali kalıcı göz hasarları ya da ciddi görüş kusurları doğurur.

Halkalı ya da parçalı tutulmalar sırasında Güneş'i gözlemek ya da görüntülemek için de aynı teknikler kullanılmalıdır. En güvenli ve ucuz yöntem projeksiyondur. Küçük bir delik ya da yarıktan geçirilen Güneş ışığı bir ekran üzerine düşürülerek görüntü elde edilir. Üç ayak üzerine yerleştirilmiş dürbün ya da küçük bir teleskop kullanarak da Güneş'in büyütülmüş görüntüsü beyaz bir karton üzerine yansıtılabilir. Fakat bu arada yanlışlıkla olsa bile kimse aygıttan Güneş'e bakacak kadar meraklı olmamalıdır! Bu yöntemler tutulmanın parçalı safhalarını güvenli bir şekilde izlemek için ancak deneyimli gözlemciler tarafindan hazırlanabilir. Projeksiyon yönteminin esas avantajı hiç kimsenin doğrudan Güneş'e bakmamış olmasıdır. Dezavantajı ise ekranın, yarığın en az bir metre arkasında olması gerekir ki Güneş görüntüsü kolaylıkla görülecek kadar büyük elde edilsin.

Güneş, gözü koruyan ve yalnız özel tasarımlanan filtrelerle izlenebilir. Böyle filtrelerin çoğunun yüzeyi alüminyumdan ince bir tabakayla kaplıdır ya da krom alaşımdan yapılmıştır. Hem görsel hem de yakın kırmızı ötesi (mikro dalga) ışınımı azaltarak geçirirler. Güvenli bir Güneş filtresi, görünen ışığın % 0.003'ünden daha azını geçirir ve yakın kırmızı ötesi ışınımın % 0.5'inden daha fazlasını geçirmez. Özel olarak alüminyumdan güneş gözlemleri için yapılmış pek pahalı olmayan bu çeşit filtreler yurt dışında yaygındır. Kimi deneyimli Güneş gözlemcileri emülsiyonunda metalik gümüş içeren bir ya da iki tabaka önceden ışığa tutulup banyo edilmiş siyah beyaz filmi üst üste koyarak Güneş ışığını filtre ederler. Bu filmler koruyucu filtre görevi görür. Bir kısım siyah-beyaz filmlerde gümüş yerine boya kullanılmıştır. Bunlar güvenli değildir. Üzerinde görüntü olan siyah-beyaz negatifler de uygun değildir. Son yıllarda Güneş gözlemcileri koruyucu filtre olarak bilgisayar disketlerini ve CD'leri de ortalarındaki deliği kapatarak kullanmaya başladılar. CD'lerde oluşturulan görüntünün optik kalitesi diğer tip filtrelere göre oldukça düşüktür. Bir kısım CD'ler çok ince alüminyum kaplamadan yapılmıştır. Bunlar güvenli değildir. Eğer arkasından baktığımızda odadaki ışığı görüyorsak bunu da kullanmamak gerekir. Yukarıda sözü edilen kendi olanaklarımızla elde ettiğimiz Güneş filtrelerini optik bir aygıtla yani; dürbün, teleskop ve kamera ile birlikte kullanmamalıyız.

Bütün renkli filmler, gümüş içermeyen siyah-beyaz filmler, üzerinde görüntü olan negatifler, buzlu camlar, güneş gözlükleri, fotografik nötral ve polarize filtreler güvenli değillerdir. Bunların çoğu termal retinal yanığa neden olabilen görünmez kırmızı ötesi ışınımı geçirir. Güneş filtresi göz merceğine yerleştirilerek tasarlanmış kalitesiz ucuza satın alınabilen teleskoplar da güvensizdir. Bunlardaki cam filtreler teleskop Güneş'e yönlendirildiğinde aşırı ısınarak kırılır. Gözlemci göz merceğinden gözünü daha ayıramadan (bir milisaniye yeterli) retinal hasar oluşur. Olay Güneş ışığının tamamen söndürülmesidir. Böyle bir filtreden Güneş'e baktığınızda kendinizi güvende hissetmelisiniz. Bü yüzden gözünüzün güvende olduğuna dair bir garantisi olmayan gereksiz risklerden kaçınılmalıdır.

kaynak: NASA Reference Publ. No: 1398, 1997

Konuyla ilgili sorularınız için: Tamer Ataç

Tutulma sırasında güvenli Güneş gözlemi hakkındaki bilgilere Türkiye Ulusal Gözlemevi' nin (TUG) ilgili sayfasından da ulaşabilirsiniz.